Marcin Błaszkowski

Ewangelickie cegielnie w Lesznie
Marcin Błaszkowski


19 lipca 1870 r. Napoleon III wypowiedział wojnę Prusom. Bezpośrednią przyczyną wojny była tzw depesza emska, w której Francuzi domagali się od Prus, by wycofały one kandydaturę księcia Leopolda Hohenzollerna na tron hiszpański. Jednakże napięcie pomiędzy oba krajami narastały od lat, podsycane przez pretensje Francji o zmiany granic tak, by Alzacja i Lotaryngia znalazły się w obrębie jej terenu. Wojna skończyła się 10 maja 1871 r. całkowitą klęską Francji. Wynikiem tej wojny był upadek II Cesarstwa Francuskiego i powstanie Republiki Francuskiej, poza tym dzięki tej wojnie nastąpiło ostateczne zjednoczenie Niemiec. Z naszego punktu widzenia najważniejszą konsekwencją tej wojny był fakt, że Francuzi zostali zmuszeni do zapłacenia ogromnych kwot jako kontrybucji wojennych. Te pieniądze zostały wykorzystane przez administrację pruską m.in. do modernizacji infrastruktury wschodnich ziem Królestwa Prus, a więc także i dzisiejszej Wielkopolski. Nastąpił tzw. boom budowlany. W naszych okolicach niemal w każdym mieście i wielu wioskach zbudowano dworzec kolejowy, pocztę, szkoły i wiele budynków publicznych. Dzięki właśnie tym wydarzeniom architektura zachodniej Polski tak bardzo różni się od architektury wschodniej części naszego kraju.

Budowle takie jak poczta, dworzec i inne powstały na przełomie wieków także w Lesznie. By je zbudować, należało najpierw wyprodukować cegły, a więc otwierano cegielnie. Cegielnie działające w niedużej skali były prowadzone nawet przez firmy należące do budowniczych i architektów. Taką małą cegielnię posiadał Franz Feuer, prawdopodobnie najlepszy architekt Leszna przełomu XIX i XX w., mieszkający przy obecnej ul. Słowiańskiej. Jego cegielnia znajdowała się niedaleko Strzyżewic. Nieduża cegielnia działała także w Wilkowicach, gdzie cegły były potrzebne na budowę domów dla przybywających tam niemieckich osiedleńców. W Lesznie i najbliższych okolicach działało kilka takich przedsiębiorstwa. Jednak największe należały do parafii ewangelickich.

Cegielnie parafii ewangelicko-luterańskiej i ewangelicko-reformowanej znajdowały się w okolicach dzisiejszego skrzyżowania ul. Konstytucji 3 Maja z ul. Estkowskiego. Nieopodal, na terenie dzisiejszego centrum handlowego Manhattan, znajdowała się restauracja, nazywana za czasów Królestwa Pruskiego Wilczą Sławą, a w czasach II Rzeczpospolitej ? Grodami Leszczyńskimi. Cegielnie natomiast rozciągały się za tą restauracją, w kierunku Nowej Wsi. Cegielnia znajdująca się bliżej restauracji należała do parafii ewangelickiej (luterańskiej) przy Kościele Krzyża, druga do parafii ewangelicko-reformowanej św. Jana.

Cegielnie obu parafii były znaczącymi, rozwijającymi się przedsiębiorstwami. Ich działalność nadzorowały komisje budowlane działające niezależnie w każdej z parafii. Przewodniczącym takiej komisji u ewangelików reformowanych był Herrmann Nerger, budowniczy m.in. niemal całej zabudowy przy ul. Paderewskiego, właściciel tartaku, który znajdował się na terenie działki Policji, przy obecnej ul. 17 Stycznia. Przewodniczącym komisji zarządzającej cegielnią luteranów, czyli parafii przy kościele Krzyża, był Hans Stein, budowniczy m.in. szkoły żydowskiej przy obecnej ul. Krasińskiego. Przedsiębiorstwa te, korzystając z koniunktury, wspomnianego boomu budowlanego, czerpały duże zyski, co umożliwiało parafiom swobodne funkcjonowanie, mimo wciąż malejącej liczby wiernych. Dla przykładu parafia ewangelicko-reformowana w 1900 r. miała około 1500 wiernych i dość znaczący majątek do utrzymania.

Trudno ustalić dokładną datę powstania przedsiębiorstw, najstarszy dokument zachowany w Archiwum Państwowym w Lesznie dotyczący cegielni pochodzi z 28 stycznia 1875 r.; jest to pozwolenie na budowę wiaty do suszenia ręcznie wyrabianych cegieł. Cegielnie musiały dobrze funkcjonować, gdyż w 1900 r. zaplanowano doprowadzenie do nich torów kolejowych, dzięki czemu łatwiej było transportować cegły i nimi handlować.

Na terenie obu parafii znajdowały się pierwotnie budowle pozwalające wyrabiać cegły ręcznie. Były to skład na glinkę, wiaty do suszenia cegieł oraz piec do ich wypalania. Na terenie znajdowały się także domy dla pracowników przedsiębiorstwa. W obrębie cegielni trzymano także zwierzęta. U luteranów zbudowano nawet stajnię. Zaplanowano w niej miejsce aż dla 10 sztuk bydła oraz dla 10 koni. Poza tym na pierwszym piętrze budynku znajdowały się pomieszczenia magazynowe.

Z czasem modernizowano cegielnie. Z 20 czerwca 1898 r. pochodzi projekt Hermanna Nergera na dobudowę maszynowni. Ustawiono tam maszynę, połączoną z prasą, co świadczy o częściowej automatyzacji produkcji cegieł w cegielni ewangelików reformowanych. Z marca 1907 r. pochodzi kolejny projekt Nergera, który ukazuje budowę kolejnych wiat do suszenia cegieł, co świadczy, że cegielnia wciąż się rozbudowywała i wciąż było potrzebne dodatkowe miejsce. Wiaty były zbudowane z drewna, były pokryte dwuspadowym dachem. W środku znajdowały się półki, na których spoczywały suszące się cegły.

Cegielnia była na tyle dobrze działającym i prestiżowym przedsiębiorstwem, że posiadała nawet papeterię z własnym nagłówkiem: Cegielnia parowa parafii św. Jana. Nagłówek był ozdobiony typowymi dla epoki elementami roślinnymi.

Modernizacja, czyli wprowadzanie maszyn do cegielni, miało miejsce także w parafii luterańskiej. W 1908 r. postanowiono wyposażyć przedsiębiorstwo w maszynę parową firmy Richarda Raupacha z Görlitz. Była to jedna z najbardziej prestiżowych firm tej branży działająca głównie na Śląsku.

Firma Raupach znajdowała się przy w Görlitz przy Fischerstrasse 1. Miała również swoje siedziby w Czechach, po I wojnie światowej działała także w Katowicach jako ?Ryszard Raupach, Spółka z o.o.? oraz na Węgrzech. Około 1900 r. zatrudniała 250 pracowników i urzędników, posiadała około 5 tys. m. kw. powierzchni zabudowanej, jej wartość oceniano wówczas na 1,5 milionów marek. Firma zaczęła działać w 1878 r. i początkowo zajmowała się remontami oraz przebudową maszyn parowych. W 1895 r. Raupach zbudował swoją pierwszą maszynę parową, był to układ rozrządu. Później zbudował około 800 sztuk takich maszyn. Maszyny dla cegielni produkowane były przez firmę Raupacha od 1881 r.

Właściciel firmy zginął w wypadku samochodowym w 1921 r., ale jego synowie prowadzili przedsiębiorstwo nadal. Przestało ona funkcjonować w 1948 r., kiedy zostało znacjonalizowane w ówczesnym NRD. Dzisiaj w tym samym miejscu funkcjonuje firma BMS, zajmująca się głównie produkcją maszyn dla przemysłu ceramicznego.

Projekt cegielni parowej dla parafii ewangelickiej przy Kościele Krzyża w Lesznie wykonała firma Raupach 25 stycznia 1908 r. Realizacją projektu zajął się Hans Stein, budowniczy z Leszna, który mieszkał przy obecnej ul. 17 Stycznia w budynku, gdzie znajduje się przedszkole. Leszczynian podpisał projekt z datą 22 lutego 1908 r. Projekt przedstawia budynek oraz maszynerię w różnych rzutach. Najważniejszą częścią maszynerii jest lokomobila, czyli przenośna maszyna parowa, dzięki której można było wymieszać masę cegielnianą i uformować cegły.

Po I wojnie światowej, czyli po znalezieniu się Leszna w granicach Polski, cegielnie bądź to przestały w ogóle działać, bądź działały jedynie w bardzo ograniczonym zakresie. Zmniejszyła się jeszcze bardziej ilość członków parafii wskutek ich wyjazdów z Leszna do Niemiec, skurczył się rynek odbioru cegieł z tych przedsiębiorstw. Koniec istnienia obu cegielni dokumentuje wycena nieruchomości z dnia 8 kwietnia 1944 r. przeprowadzona przez architekta niemieckiego urzędu. Wycena ta opisuje skrajnie zły stan pozostałych budowli i sugeruje wykorzystanie terenu cegielni na zupełnie inne, nowe cele. Sugerowano wykorzystanie terenu na budownictwo mieszkaniowe. Jak wiemy, tak się nie stało. Dzisiaj w miejscu cegielni stoi sala sportowa, biegnie jedna z głównych dróg miasta oraz stoją garaże.

Kościół ewangelicki przy ul. Paderewskiego został zaprojektowany przez Herrmanna Nergera, który ? jak wspomniano ? był zarządcą cegielni ewangelicko-reformowanej. Z tego względu można przypuszczać, że cegły, z których zbudowano nasz kościół pochodzą właśnie z cegielni tej parafii.

Bibliografia.
Ganschow, J.; Haselhorst, O.; Ohnezeit, M.: Der Deutsch-Französische Krieg 1870/71. Vorgeschichte - Verlauf - Folgen, Ares-Verlag, Graz 2009
Archiwum Państwowe w Lesznie, Akta Miasta Leszna, sygn. 1946, 1947
Topolski, J (red.); Historia Leszna, Leszno 1997

Zdjęcie archiwalne ruin cegielni: Zbigniew Socha